کلکسیون گیاهی

باغ گیاه‌شناسی مشهد

گستره پهناور و زیستگاه‌های متنوع گیاهی با اقالیم حیاتی حاکم بر آن جامعه نباتی کشور را دارای تنوع قابل ملاحظه ای نموده که شناسایی، جمع آوری، کاشت و ارائه این گیاهان در فضای محدود و قابل دسترس، بویژه گونه های نادر و در معرض انقراض، بانک ژن زنده ای را تشکیل می‌دهد که باغ گیاه‌شناسی نامیده می‌شود.

ساختار این باغ ها با الهام از طبیعت و ترکیبی از هنر معماری، معماری منظر و گیاه‌شناسی شکل گرفته و در قالب کلکسیون های گیاهی از مناطق مختلف رویشی به نمایش گذاشته شده است.

حدود 1800 باغ گیاه‌شناسی در سراسر دنیا احداث شده است که بین 80 تا 100 هزار گونه در این باغ‌ها حفاظت می شود. با توجه به تعداد گونه ‌های گیاهی می توان گفت بین 33 تا 40 درصد از گونه ‌های موجود در طبیعت در باغ‌‌های گیاه‌شناسی حفاظت می شوند. برآورد شده است که بین 3 تا 4 میلیون گیاه در قالب این 100 هزار گونه در باغ‌‌های گیاه‌شناسی وجود داشته باشند

تاریخچه

احداث باغ های گیاه شناسی از سابقه ای بس طولانی برخوردار است. بطوریکه ساخت اولین باغ گیاه شناسی را به افلاطون در 500 سال پیش از میلاد مسیح (ع) نسبت می دهند. در دوره جدید، قدیمی‌ترین باغ گیاهشناسی باغ پیزا و پادوا در ایتالیا هستند که سابقه آن به 1540 میلادی میرسد. همچنین باغ های دیگری در سطح دنیا وجود دارند که از ان جمله آنها باغ ادینبورو در اسکاتلند (1670میلادی) و رویال بوتانیک گاردن (کیو گاردن) در انگلستان (1793) می‌باشند.

اولین باغ گیاه‌شناسی در ایران به سال 1310 در دانشکده کشاورزی کرج تأسیس شد و به دنبال آن در سال 1336 آربراتوم نوشهر ایجاد گردید. همچنین با احداث باغ گیاه‌شناسی ملی ایران در سال 1348 در زمینی به وسعت 145 هکتار، مجموعه ها و کلکسیون ‌های متعددی از اقالیم حیاتی ایران و جهان راه اندازی شد. در دوره جدید فعالیتهای باغ‌های گیاه‌شناسی در کشور (بعد از انقلاب) باغ‌های گیاه‌شناسی مشهد، دزفول (فدک)، یزد، همدان، کاشان و تبریز به عنوان باغ‌‌‌های اقماری باغ گیاه‌شناسی ملی ایران ایجاد شده یا در حال احداث می باشند.

مجموعه‌های گیاهی باغ گیاه‌شناسی مشهد

1. باغ گل رز:

در ايران انواع گوناگون گل رز غير زينتي را با نام نسترن ( Rosa L.) از خانواده Rosaceae مي‌شناسند. نسترن در ايران داراي گونه‌هاي بي‌شمار است كه پاره‌اي از آنها ويژه‌ كوه‌پايه‌هاي بلند و شماري ديگر مختص پهنه‌ها و ناهمواري‌هاي استپي است. و برخي چون گل زرد و گل مينياتور براي زينت باغ‌ها كاشته مي‌شوند و گروهي همچون نسترن شيراز، گل محمدي كاشان براي تقطير و تهيه گلاب و عطر مورد نگرش است. دسته‌اي ديگر به جاي پايه پيوندهاي گوناگون گل سرخ به كار مي‌روند اين گستردگي تعداد و تنوع گونه‌ها سبب گرديده كه ايران به كشور گل سرخ پرآوازه گردد. تعداد 16 گونه از جنس رز را برای ایران ذکر شده است که تعداد 3 گونه از آنها از جمله آبشار طلا (Rosa Banksiae)، رز زینتی صدبرگ (Rosa centifolia L.) و رز فرانسوی (Rosa galica L.) از گونه های وارداتی و کاشته شده در کشور می باشند و 13 گونه دیگر پراکنش طبیعی در کشور دارند که از این بین، تعداد 5 گونه در استان خراسان پراکنش دارند که عبارتند از:

رز سفید Rosa Beggeriana Schrenk، نسترن وحشی Rosa canina L.، رز زرد Rosa hemisphaerica J. Herrmann، رز قفقازی Rosa iberica Stve.، رز ایرانی Rosa persica Michx. Ex Juss.

با توجه به ریز اقلیم های متعدد موجود در استان پتانسیل بالای ذخایر ژنتیکی برای این جنس در استان متصور می باشد. لذا این پروژه با جمع آوری و حفاظت از آنها مواد لازم را برای بهره‌برداری از این گونه با ارزش فراهم خواهد آورد. فاز اول این مجموعه در سال 1388 در زمینی به وسعت تقریبی یک هکتار به  بهره برداری رسیده است. در این راستا تاکنون بیش از 120 رقم رز در قالب 30 رنگ اصلی از مناطق مختلف کشور جمع آوری شده است. از این تعداد 44 رقم از انواع اصلی رز و گل محمدی و 13 نمونه ژنتیکی نسترن در مجموعه اصلی کشت  شده است.

2- مجموعه گیاهان دارویی و معطر:

یکی از مهم ترین راههای توجه به گیاهان داروئی ،ایجاد کلکسیون زنده به صورت یک مجموعه گیاهی می باشد.  این مجموعه از جنبه های آموزشی ،تحقیقی برای رشته های علوم پزشکی و کشاورزی و تعلیم و ارتقاء فرهنگ گیاه درمانی و همچنین از جنبه های کاربردی  در فضای سبز شهری اهمیت داشته و یکی از مزیت های مهم آن، جمع آوری ژرم پلاسم گونه های داروئی و بررسی زمینه های کشت و تولید انبوه آنها می باشد. هم اکنون این قطعه در زمینی  به وسعت تقریبی یک و نیم هکتار در باغ گیاه شناسی مشهد راه اندازی شده و با جمع آوری حدود 400 نمونه ژنتیکی، در حال حاضر حدود 180 گونه گیاهی دارویی و معطر از  29 راسته گیاهی در مجموعه مستقر شده است.

3-

گستردگی این حوزه اقلیمی و قرار گرفتن بخش وسیعی از خاک کشورمان در کمربند خشک و نیمه خشک، اهمیت ایجاد این ناحیه رویشی را در مجموعه های تحقیقاتی باغ گیاه شناسی مضاعف نموده است. وجود تنوع  اقلیمی وساختار توپوگرافی زمین در این ناحیه که در کنار بخش کوهستانی، مناطق کم ارتفاع و بخش‌هایی از کویر را شامل می گردد، باعث ایجاد تنوع اکوسیستم و پوشش گیاهی در آن شده است. در اجرای این طرح و با کمک ایجاد عوارض مصنوعی والهام از طبیعت که از دق ها شروع و تا خط الرأس ارتفاعات داخلی ناحیه رویشی ایران و توران و ارتفاعات البرز شرقی ادامه می یابد دراین راستا با حمل خاک و ماسه ارتفاعات کوهستانی و تپه های شنی مجموعه ایجاد شده است و تا کنون حدود 150 گونه در مساحتی حدود 3 هکتار مستقر شده که 40 گونه آن منحصرا در تپه‌های شنی  به عنوان گیاهان شن دوست کشت شده اند.

4-باغ میوه های بومی ایران:

از ديرباز ايرانيان به كاشت درختان و احداث باغات علاقه مند و براي آن از اهميت خاصي برخوردار بوده اند اين درحالي است كه ايران امكانات مناسبي براي توسعه باغات و تولید ميوه دارد و با صدور ميوه جات مختلف مي‌توان به اقتصاد كشور كمك نمود. بدليل برخورداري از تنوع ژنتيكي بسيار خوب ارقام درختان ميوه و پراكندگي گسترده و متنوع گونه هاي بومي در عرصه هاي طبيعي خراسان و همچنین ضرورت نگهداری و حفاظت از ارقام مختلف درختان میوه بومی و سازگار با شرایط اقلیمی مشهد  احداث باغ ميوه ايراني از جمله موارد ضروري در باغ گياهشناسي مشهد می‌باشد. این مجموعه در قالب زیرمجموعه های درختان هسته دار، دانه دار، آجیلی، تاکستان، میوه های ریز و میوهای اقتصادی با کشت 140 رقم از ارقام گروه های فوق الذکر به همراه کشت 30 گونه غیر مثمر موجود در باغهای ایرانی در فضایی به وسعت 7/2 هکتار اجرا گردیده است.

5- باغ صخره ای( باغ صخره ای و پیازی):

در این طرح با کمک دانش طراحی محیط و معماری منظر و استفاده از عناصر مختلف آب، توپوگرافی، صخره و گیاهان مختلف زینتی تلاش شده است جاذبه لازم برای بازدید کننده گان و علاقه مندان به طبیعت و محیط زیست سالم فراهم آید. علاوه بر آن احداث برکه، جویبار طبیعی و آبشار مطبوعیت بیشتری به فضای اجرای طرح بخشیده است. با آماده شدن زیر ساختهای مختلف از قبیل بخش های صخره ای، گونه های صخره دوست در آن کشت شده است که باغ صخره ای را تشکیل می دهد. همچنین مجموعه ای از گونه های متنوع پیازی، آبزی، کنارآبزی و سایر گیاهان بستری و فضای سبز که مجموعا حدود 200 گونه را تشکیل می دهند در فضایید به وسعت 5/2 هکتار کشت شده است.

6- مجموعه رویشی آسیای میانه:

تیپ های گیاهی مستقر در منطقه آسیای میانه دارای عناصر گیاهی مشترک و غیر مشترک با فلور ناحیه ایران و توران هستند. بدین خاطر ورود عناصر گیاهی غیر مشترک مهم و بررسی استقرار و سازگاری آنها در باغ گیاه شناسی مشهد در محدوده ناحیه شمال شرقی ایران و توران و جنوب مرز ناحیه توران، امکان شناسایی گونه های جدید مستعد و سازگار با شرایط ایران و توران را فراهم می نماید. در این ارتباط چهار تیپ رویشی به عنوان شاخص های مناطق کوهستانی - دشتی - بیابانی و نمکزار تعیین شده و با احداث توگرافی و عوارض مربوطه تا کنون تعداد 60 گونه در قسمتهای مختلف طرح کشت گردیده است که تا 150 گونه افزایش خواهد یافت. وسعت این مجموعه حدود یک هکتار می باشد

7-مجموعه سیستماتیک-آربراتوم:

مجموعه آربرتوم - سیستماتیک گیاهی

این مجموعه جایگاهی است که در آن گیاهان چوبی درختی و درختچه ای بومی و غیر بومی متعلق به تیره های مختلف گیاهی که سازگار با شرایط آب و هوایی مشهد هستند به صورت زنده و با نظمی خاص که متکی بر سیستم های طبقه بندی نوین است در زمینی به وسعت 24400 متر مربع کاشته و نگهداری می شوند. چیدمان و کاشت گیاهان مختلف در این مجموعه بر اساس سیر تکاملی و روابط فیلوژنی بین آنها استوار بوده و ترتیب قرار گرفتن بین آنها بر اساس قدمت پیداش گروه های گیاهی از کهن به جدید و قرابت بین گونه ها است.

مهمترین عملکرد این مجموعه عبارت است از: مرکزی برای شناسایی کشت و مطالعه گونه های درختی و درختچه ای در نظامهای ردهبندی گیاهی، حفاظت و نگهداری گونه های کمیاب و یا در معرفی خطر نابودی، کشت گیاهان غیربومی و امتحان میزان قابلیت انطباق و مقاومت آنها به شرایط آب و هوایی منطقه، معرفی گونه های جدید و مناسب از لحاظ آب و هوایی برای فضای سبز شهری، معرفی گونه های چوبی با ارزش از لحاظ اقتصادی (صنعتی- دارویی)، نمایش خصوصیات منظرسازی در کشتهای منفرد و گروهی. این مجموعه در باغ گیاه شناسی مشهد با کشت حدود 250 گونه گیاهی در فضایی به وسعت 7/2 هکتار ایجاد شده است.

8- مجموعه سوزنی برگان

سوزنی برگان به دلیل خصوصیاتی از قبیل سرسبزی دائمی، رشد سریع یا خیلی کند در برخی گونه ها و فرمهای مختلف رویشی جایگاه منحصر به فردی در طراحی فضای سبز شهری، توسعه پارکهای شهریی و پارکهای جنگلی، احداث دیواره های تقلیل دهنده شدت صداهای ناهنجار محیطی و کمربند سبز شهری از جایگاه ویژه ای برخوردار هستند. بعلت غیر بومی بودن بخش قابل توجه ای از گونه های سوزنی برگ، این مواد از نقاط مختلف کشور جمع‌آوری شده و در مجموعه کشت می گرددند. نتایج سازگاری گونه های مختلف و عکس العمل آنها در مقابل شرایط محیطی و هرس برای بهره برداری آماده می گردد. در این راستا با کشت 50 گونه در فضایی به وسعت 3000 متر مربع این مجموعه احداث شده است.

9- مجموعه آموزشی و نمایشی:

این قطعه به مساحت تقریبی یک هکتار در بخش مرکزی باغ گیاه‌شناسی جانمایی شده است. تنوع فضاها و فعالیت ها در این مجموعه به گونه ای است که برای گروه های مختلف سنی، تحصیلی و بویژه خانواده ها کاربرد داشته و از بخش های متعددی شامل انواع گیاهان پوششی و پرچین، انواع کف سازی در باغ راه و برکه و گیاهان آبزی  و کنار آبزی که عمدتا در فضاهای سبز محدود مانند منازل به کار می روند تشکیل شده است. از طرفی وجود میزگل و آمفی تئاتر گل، با آموزش عملی اطلاعات و آشنایی بازدیدکنندگان در خصوص پرورش و نگهداری از گل و گیاه را ارتقاء می بخشد. لذا بازدید کنندگان از این مجموعه می توانند برداشتها و یافته های خود از این مجموعه را در حیاط منازل، باغهای شخصی و حتی تراس آپارتمانها اجرا نمایند تا فرهنگ گل و گیاه در جامعه اعتلا یابد.

10- مکان دائمی جشنواره‌های گل و گیاه

یکی از اهداف باغهای گیاه شناسی ایجاد بستری مناسب برای ارتقای فرهنگ گل و گیاه در جامعه است. لذا به این منظور در اکثر باغهای گیاه شناسی مکانی برای برگزاری جشنواره های گل و گیاه وجود دارد. در باغ گیاه شناسی مشهد این مکان در فضایی به مساحت یک هکتار با طراحی منظر مناسب ایجاد گردیده است. در این مکان تا کنون 200 نمونه ژنتیکی از گل داوودی از سراسر ایران جمع‌آوری و با طراحی منحصر بفردی کشت شده است که بیانگر پتانسیل ژنتیکی بالای این گیاه در کشور است. مراجعه بازدیدکنندگان به این مکان از نزدیک باعث آشنایی بیشتر آنها با تنوع و زیبایی‌های گیاهی موجود می‌شود. از طرفی با یادداشت برداری از صفات مختلف و مهم داوودی برای کاربرد آن به عنوان استفاده در فضای سبز شهری، و نگهداری این اطلاعات در بانک اطلاعاتی مربوطه، امکان استفاده از این اطلاعات برای بکارگیری در طراحی و فضای سبز موجود است. این مکان می تواند هر سالی با یک نوع گل و یا گیاه اجرا گردد.

11- مجموعه نهالستان و گلخانه ها:

این مجموعه، یکی از بخش های مهم و به عنوان بستر اولیه کاشت و ذخیره گاه عناصر گیاهی وارد شده به باغ عمل می نماید. از آنجا که جمع آوری، تهیه و یا خرید برخی گونه های گیاهی به سادگی امکان پذیر نمیباشد و بعضا باید به روش و متد خاصی نسبت به تکثیر از یک نمونه گیاه منحصر به فرد اقدام نمود؛ لذا داشتن مجموعه ای پشتیبان که بتواند درمواقع ضروری چنین خدمات تخصصی را ارائه نماید، از رموز موفقیت کار باغ گیاه شناسی مشهد به شمار می‌رود. این فضا به وسعت حدود یک هکتار با احداث شاسی، سیلوهای کود و خاک آماده بهره برداری است.

12- گلخانه نمایشی گیاهان گرمسیری و نیمه گرمسیری:

وجود عناصر گیاهی غیر بومی، شرایط آب و هوایی و نیازهای همسان با موطن‌شان را می طلبد. بر این اساس برای معرفی گیاهان غیر بومی فضایی مسقف و قابل کنترل ایجاد می شود تا مواد گیاهی در آن مکان در معرض شرایطی تقریبا مشابه با موطنشان قرار گیرند. این مجموعه شامل گیاهان عمدتا غیر بومی با شرایط رویشگاهی و اقلیمی مختلف بوده که ضمن به نمایش گذاشتن زیبایی ها و عجایب گیاهان، اهداف آموزشی، علمی، کاربردی، شناخت رویشگاهها و چشم اندازهای طبیعی اقلیمهای مختلف را مدنظر دارد. بر این اساس مجموعه‌هایی مشتمل بر 9 اقلیم رویشگاهی به نمایش گذاشته خواهد شد. این کلکسیونها عبارت از: منطقه حاره و جنگلهای بارانی، گیاهان منطقه رویشی خلیج عمانی، گیاهان پیاز دار و ریزوم دار (مناطق آلپی)، گیاهان گوشتی، گیاهان علفی یا بوته ای دائم گل و گیاهان معطر زینتی هستند.

مطالعات فاز صفر مکان این مجموعه به وسعت 2500 متر مربع در مطالعات باغ گیاهشناسی مشهد آمده است و اجرای آن منوط به انجام مطالعات فاز2 و اجرای سازه‌ها و بسترهای مورد نیاز می باشد.

13-مجموعه فضاهای پشتیبانی کننده (ارایه خدمات علمی گردشگری)

وجود فضاهایی برای ارائه خدمات علمی و گردشگری به بازدیدکنندگان و همچنین مرکز کنترل، قرنطینه و مبادلات ژرم پلاسم در کنار ارایه خدمات هرباریومی برای نمونه های گیاهی باغ و کشت و تکثیر برخی از گونه های خاص با تکیه بر روش‌های نوین از جمله کشت بافت و همچنین حفاظت تنوع ژنتیکی نمونه های بیشتری از گونه‌های موجود در کلکسیون‌های زنده به روش بانک بذر یا نگهداری در سیستمهای فراسرد و بانک اطلاعاتی کنترل-نگهداری و پایش داده های بدست آمده از منابع گیاهی، تماما فضاهایی را میطلبد که بدون وجود آنها کارایی باغ گیاه‌شناسی شاید به نصف هم نرسد. لذا برای این مورد در مطالعات مشاور باغ، فضایی با وسعت حدود 2000 متر مربع با ملاحظات پدافند غیر عامل در سه طبقه دیده شده است که اجرای آن می تواند کارایی و بهره برداری از باغ گیاه شناسی را کامل نماید. در حال حاضر فضایی حدود 350 متر مربع برای برخی از کاربردهای فوق‌الاشاره ایجاد شده است که حتما بایستی گسترش یابد.